Nikolaos Sophianos
"Graeciae Chorographia"
Βαλκάνια
1540, 1602
Τεχνική: Χαραγμένος
Κατηγορία: Ιστορικός Χάρτης
Διαστάσεις: 415X620mm
Εθνική Βιβλιοθήκη της Μάλτας, Nobili Atlas, vol. IV, no. 101.
National Library of Malta, Nobili Atlas, vol. IV, no. 101.
G. Tolias, Nikolaos Sophianos's Totius Graeciae Descriptio: The Resources, diffusion and Function of a Sixteenth-Century Antiquarian Map of Greece, Imago Mundi 58,2(2006), 150- 182.
Η βάση για το χάρτη του Σοφιανού της Ελλάδας είναι ο Πτολεμαίος: η επισήμανση της περίληψης, η αντιπροσώπευση του αναγλύφου, το δίκτυο των ποταμών και το εσωτερικό τμήμα της Ελλάδας στις χώρες ή τις φυλές, των οποίων τα όρια και τα ονόματα χαρακτήρισε στο χάρτη του, όλα είναι ορατά πτολεμαϊκά. Εντούτοις, ο Σοφιανός ξεφεύγει από το αρχαίο περιφερειακό πρότυπο της Ελλάδας που ακολουθήθηκε από τον Πτολεμαἰο και τους αρχαίους ελληνικούς γεωγράφους, προτείνοντας έναν νέο περιφερειακό καθορισμό της Ελλάδας. Εκτιμώντας ότι η Ελλάδα του Πτολεμαίου επεκτείνεται προς τα βόρεια μέχρι την Ήπειρο και τη Μακεδονία, στο χάρτη ο Σοφιανός αγκαλιάζει όλο το νότο των Βαλκανίων, του Δούναβη καθώς επίσης και της δυτικής Μικράς Ασία. Για να κατασκευάσει το χάρτη του, ένωσε τους δύο τελευταίους πτολεμαϊκούς χάρτες της Ευρώπης (Tabulae Europae IX and X) που καλύπτουν τα νότια Βαλκάνια και το Δούναβη και προσέθεσε το δυτικό μισό του πρώτου πτολεμαϊκού χάρτη της Ασίας ὅπως και ένα μικρό μέρος του χάρτη της νότιας Ιταλίας. Διατήρησε επίσης το πτολεμαϊκό γεωγραφικό μήκος και το γεωγραφικό πλάτος. Ο ευρύς εδαφικός ορισμός της Ελλάδας από τον Σοφιανό, αν και εξαιρετικός, δεν ήταν μοναδικός, για την αντίληψή του· είχε ένα προηγούμενο στις τυπωμένες εκδόσεις του Πτολεμαίου: στο δέκατο χάρτη της Ευρώπης στην editio princeps της γεωγραφίας του Πτολεμαίου με τους χάρτες ( Μπολόνια, de Lapis, 1477), η Ελλάδα καλύπτει ακριβώς την ίδια περιοχή. Όσον αφορά στο γεωγραφικό καθορισμό της Ελλάδας, πρέπει να σημειώσουμε μια θεμελιώδη διαφορά μεταξύ του χάρτη του Σοφιανού και του Praefatio Gerbel: εκτιμώντας ότι η Ελλάδα του Σοφιανού αγκαλιάζει τη νότια βαλκανική χερσόνησο και τη δυτική Μικρά Ασία, Praefatio Gerbel καλύπτει μόνο εκείνες τις περιοχές που περιλαμβάνονται στην Ελλάδα του Στράβωνα και του Πτολεμαίου. Ένα άλλο καινοτόμο χαρακτηριστικό γνώρισμα του χάρτη είναι η χρονολογική σειρά και ο πλούτος των ονομάτων θέσεών του: ενώ ο Πτολεμαίος απεικόνισε τις γεωγραφικές πραγματικότητες του δεύτερου αιώνα μ.Χ., ο Σοφιανός αγκαλιάζει όλη την αρχαία ελληνική ιστορία και αντί των ονομάτων θέσεων γύρω στις 1.100 που απαριθμούνται από τον Πτολεμαίο στους τρεις χάρτες που αντιστοιχούν στην Ελλάδα, ο Σοφιανός προτείνει έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό, καθώς υπάρχουν 2.000 στον κατάλογο του Gerbel. Στο διακοσμητικό πλαίσιο, που διατηρείται εν μέρει σε όλες τις μεγάλες εκδόσεις δέκατος-αιώνα του χάρτη (εκείνοι σε οκτώ ή τέσσερα φύλλα), ο Σοφιανός αναγνωρίζει τις πηγές του: πρώτα οι ελληνικοί ιστορικοί και οι γεωγράφοι, Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Στράβων, και Παυσανίας, έπειτα πρόσφατοι χάρτες και τέλος η γεωγραφία του Πτολεμαίου, που εφιστά την προσοχή στο μεγάλο αριθμό πρόωρων χειρογράφων της εργασίας που είχε συμβουλευθεί. Μόνο ένα μικρό ποσοστό των ονομάτων θέσεων προέρχεται από τον Πτολεμαίο. Οι περισσότεροι από αυτά είναι από ανάγνωση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών συγγραφέων. Αλλά η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών για την αρχαία ελληνική τοπωνυμία, και η πλέον ανεκμετάλλευτη από τους προηγούμενους μελετητές, ήταν ο Παυσανίας, του οποίου η συμβολή αναγνωρίζεται από το συντάκτη στη διεύθυνσή του στον αναγνώστη και υπαινίχτηκε ακόμη και στον ίδιο τον τίτλο του χάρτη: Το Totius Graeciae Descriptio υπαινίσσεται τη συμβολή της Graeciae Descriptio., του Παυσανία. Η παρουσία του είναι εμφανής από τη διανομή των ονομάτων θέσεων στο χάρτη: αυτό είναι πολύ πυκνότερο για εκείνες τις περιοχές που καλύπτονται από την περιγραφή της Ελλάδας. Όλο το γεωγραφικό υλικό που καταγράφεται στο χάρτη του Σοφιανού αναφέρεται στην αρχαιότητα. Τα ονόματα θέσεων καλύπτουν την περίοδο από τα αργοναυτικά και τον τρωικό πόλεμο στην πρόσφατη ρωμαϊκή περίοδο. Δεν υπάρχει κανένα Βυζαντινό, φραγκικό ή οθωμανικό όνομα θέσεων που χαρακτηρίζονται στο χάρτη, όπως Didimotychon ή Mystras , Bodonitza ή Vostitza - σλαβικές τακτοποιήσεις στις παλαιότερα τοποθετήσεις και τα καθίσματα των σημαντικών Frankish βαρονιών, Scutari - το οθωμανικό ασιατικό λιμάνι Κωνσταντινούπολης, ή Tripolitza, η οθωμανική πρωτεύουσα Morea. Τα ονόματα της αρχαίας γεωγραφικής ορολογίας βουνών, ποταμών, λιμνών και θαλασσών επίσης. Ο αναγνώστης του χάρτη θα μπορούσε να εντοπίσει τα μεσαιωνικά και σύγχρονα ονόματα θέσεων με τη χρησιμοποίηση του χωριστού καταλόγου συμφωνίας ονόματος θέσεων, με τους αριθμούς αναφοράς του στο χάρτη. Τα ονόματα θέσεων στο χάρτη δόθηκαν σε μια λατινική μορφή εξελληνισμένα. Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η παράλληλη χρήση της ελληνικής εγγραφής για τα ονόματα των χωρών, των περιοχών και των φυλών και μερικών θαλασσών, καθώς επίσης και για τον τίτλο στην έκδοση του 1545 στη Βενετία από τον Vavassore (ΑπάσηςΕλλάδοςΠεριγραφή). Η ελληνική πηγή που χρησιμοποιείται στις σωζόμενες πρώιμες ιταλικές εκδόσεις του χάρτη (Vavassore 1545 και η Ρώμη 1552) ήταν του Cervini 1 majuscule. Η έκδοση 1545 Βασιλεία του χάρτη έχει ένα ισχυρό εικονογραφικό στοιχείο. Ο χαρακτηρισμός του της φυσικών ανακούφισης και των δασών προσθέτει το ρεαλισμό στην απεικόνιση, το chiaroscuro προτείνει την τρίτη διάσταση, και για τις πόλεις, τα φρούρια και τις μικρότερες οργανώσεις χρησιμοποιεί μια πλουσιοπάροχα ποικίλη εικονογραφία. Οι θάλασσες διακοσμούνται με τα σκάφη, τα τέρατα θάλασσας και τις μυθολογικές σκηνές, τα οποία προσθέτουν στη θεατρικότητα της σύνθεσης. Αντίθετα, η έκδοση 1552 Ρώμη διαφέρει από τις εκδόσεις της Βασιλείας στη λιγότερο επιμελημένη διακόσμησή της και, ειδικότερα, στην τυποποίηση των χαρτογραφικών σημαδιών. Ο χαρακτηρισμός του φυσικού αναγλύφου και των δασών είναι λιγότερο ποικίλος και ομογενοποιημένος, ενώ υπάρχει μια προφανής προσπάθεια να τυποποιηθεί η επισήμανση για τις διάφορες τακτοποιήσεις. Εν τούτοις με τις ιδιαίτερες παραλλαγές στις διαστάσεις τους, μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις τύπους συμβόλων που δείχνουν τα χωριά, φρούρια και πόλεις, σύμφωνα με τη σημασία τους: ένας ενιαίος πύργος για το μικρότερο αυτό και ένα συγκρότημα των πύργων (από δύο έως τέσσερις) που περιβάλλονται από τους τοίχους για τους μεγαλύτερους. Από όλες τις πόλεις στο χάρτη μόνο δύο αντιπροσωπεύονται από τα ειδικά σύντομα χρονογραφήματα: "Byzantion - Constantinopolis" και Αθήνα, τα δύο σημαντικά πολιτιστικά και πολιτικά κέντρα της κλασσικής και πρόσφατης αρχαιότητας. Οι δύο φανταστικές απόψεις στοχεύουν να δώσουν σχηματικά την αρχαία πτυχή των πόλεων: Βυζάντιο αντιπροσωπεύεται ως περιτοιχισμένη πόλη με τον καθεδρικό ναό Αγίου Σοφία στο κέντρο του. Η Αθήνα, η κύρια πόλη στο χάρτη, απεικονίζεται με την ακρόπολη στο κέντρο της, με το λιμάνι της, τον Πειραιά, και τα Μακρά Τείχη που περιβάλλουν, ένα εντυπωσιακό σύντομο χρονογράφημα που καλύπτει ένα μεγάλο μέρος της Αττικής. Ἡ Τροία, η μόνη καταγραφή στο χάρτη που απεικονίζεται ως καταστροφή, μας δίνει έναν υπαινιγμό ως προς το χαμηλότερο χρονολογικό όριο. Για τον Ηρόδοτο και όλους τους Έλληνες ιστορικούς, ο τρωικός πόλεμος χαρακτήρισε την αφετηρία της ιστορίας, αν και η απεικόνιση θα μπορούσε να είναι μια νύξη στο γενεαλογικό μύθο της Ρώμης με την αποδημία του Αινεία και την ίδρυση της πόλης, που γιορτάστηκε από τον Βιργίλιο. Στο άλλο τέλος, η αρχή του τέταρτου αιώνα μ.Χ., όταν κινήθηκε το κεφάλαιο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προς το Βυζάντιο (η μόνη καταγραφή στο χάρτη 11 που μαρκάρεται με μια διπλή ("αρχαία" και "σύγχρονη") ονομασία: Byzantion-Constantinopolis, φαίνεται να είναι το τελικό σημείο. Στο χάρτη του Σοφιανού μπορούμε να διακρίνουμε μερικές σπάνιες προσπάθειες να δείξουμε τα μνημεία της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Το σημάδι χρησιμοποιούμενο για αυτόν το λόγο είναι τυποποιημένο και αναφέρεται μάλλον σε ένα ρωμαϊκό παρά σε ένα ελληνικό μνημείο. Αυτά είναι τα δύο ιερά κέντρα του ελληνικού κόσμου, η Δήλος και οι Δελφοί (όπου δύο ναοί παρουσιάζονται, ο ένας επονομαζόμενος "Δελφοί" και ένας άλλος επονομαζόμενος "Πυθία") και, αρκετά εκπληκτικά, τρία άδυτα που αφιερώνονται στην Άρτεμη, μια στο ασιατικό τέλος του Βοσπόρου, άλλος στην Εύβοια και ένα τρίτο στη Βραβρώνα της Αττικής. Η επεξεργασία της περιοχής δράσης είναι συγκεκριμένου ενδιαφέροντος. Παρουσιάζεται το άδυτο του Απόλλωνα στο Άκτιο, δεδομένου ότι ο Στράβων το περιγράφει, στις ξύλινες κλίσεις ενός λόφου, ενώ δίπλα σε αυτο απεικονίζεται ένας βωμός. Αυτή η εξαιρετική εικονογραφική νύξη στο χάρτη δείχνει τη νίκη του Οκτάβιου πάνω στις ενωμένες δυνάμεις του Αντώνιου, της Κλεοπάτρας και των Ελλήνων και την προκύπτουσα τελική ενοποίηση της ελληνικής ανατολής σύμφωνα με τον ρωμαϊκό κανόνα.
Η Βάση δεδομένων «Τεκμήρια Ελληνικής Χαρτογραφίας», περιλαμβάνει το έργο ελλήνων σχεδιαστών και εκδοτών χαρτών από τον 15ο αιώνα έως το 1820. Η Βάση περιλαμβάνει χειρόγραφους και έντυπους χάρτες και άτλαντες, καθώς και νησολόγια. Τα έργα αυτά είναι άλλοτε αυτοτελή κι άλλοτε ένθετα σε γεωγραφικές, ιστορικές ή θρησκευτικές εκδόσεις. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην έντυπη διάδοση των έργων των ελλήνων χαρτογράφων. Είναι προϊόν του Ερευνητικού Προγράμματος «Γεωγραφική Παιδεία και Ιστορία της Χαρτογραφίας», με επιστημονικό Υπεύθυνο τον Γιώργο Τόλια, Διευθυντή Ερευνών του ΙΝΕ/ΕΙΕ.
Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/ ΕΙΕ
Γιώργος Τόλιας
Ιστορικός Χάρτης
Nikolaos Sophianos
"Graeciae Chorographia"
The Balkans
1540, 1602
Technique: Engraved
Category: Historical Map
Dimensions: 415X620mm
Εθνική Βιβλιοθήκη της Μάλτας, Nobili Atlas, vol. IV, no. 101.
National Library of Malta, Nobili Atlas, vol. IV, no. 101.
G. Tolias, Nikolaos Sophianos's Totius Graeciae Descriptio: The Resources, diffusion and Function of a Sixteenth-Century Antiquarian Map of Greece, Imago Mundi 58,2(2006), 150- 182.
The basis for Sophianos\'s map of Greece is Ptolemy: the tracing of the outline, the representation of the relief, the network of rivers and the internal division of Greece into countries or tribes, whose boundaries and names he marked on his map, all are visibly Ptolemaic. Nevertheless, Sophianos departed from the ancient regional model of Greece followed by Ptolemy and the ancient Greek geographers, proposing a new regional definition of Greece. Whereas Ptolemy\'s Greece extends northwards as far as Epirus and Macedonia, on Sophianos\'s map it embraces all the Balkans south of the Danube as well as western Asia Minor. To make his map, Sophianos joined together the last two Ptolemaic maps of Europe covering the Balkans south of the Danube {Tabulae Europae IX and X) and added the western half of the first Ptolemaic map of Asia (covering Asia Minor) as well as a small part of the map of southern Italy. He also retained the Ptolemaic longitude and latitude as well as the division of the latitude into climata.
Sophianos\'s broad territorial definition of Greece, though exceptional, was not unique, for his perception had one antecedent in the printed editions of Ptolemy: on the tenth map of Europe in the editio princeps of Ptolemy\'s Geography with maps (Bologna, De Lapis, 1477), Greece covers exactly the same area. As regards the geographical definition of Greece, we should note a fundamental difference between Sophianos\'s map and Gerbel\'s Praefatio: whereas Sophianos\'s Greece embraces the southern Balkan peninsula and western Asia Minor, Gerbel\'s Praefatio covers only those regions included in Strabo\'s and Ptolemy\'s Greece.
Another innovative feature of Sophianos\'s map is the chronological range and the wealth of its place names: while Ptolemy depicted the geographic realities of the second century A.D., Sophianos embraces all the ancient Greek history and instead of the c. 1,100 place names listed by Ptolemy on the three maps corresponding to Sophianos\'s Greece, he proposes a much greater number, of which there are 2,000 in Gerbel\'s list. In the cartouche, partly retained in all the sixteenth-century large editions of the map (those on eight or four sheets), Sophianos acknowledges his sources: first the Greek historians and geographers, Herodotus, Thucydides, Strabo, and Pausanias, then recent maps and charts, and finally Ptolemy\'s Geography, drawing attention to the large number of early manuscripts of the work he had consulted.
Only a small proportion of the place names come from Ptolemy. Most of them are from Sophianos\'s reading of ancient Greek and Latin writers. But the major source of Sophianos\'s information on ancient Greek toponymy, and one unexploited by previous scholars, was Pausanias, whose contribution is acknowledged by the author in his address to the reader and even alluded to in the very title of the map: Totius Graeciae Descriptio alludes to Pausanias\'s Graeciae Descriptio,, Pausanias\'s contribution is evident from the distribution of the place names on the map: this is much denser for those regions covered by the Description of Greece.
All the geographical material recorded on Sophianos\'s map refers to antiquity. The place names cover the period from the Argonauts and the Trojan War to the late Roman period. There are no Byzantine, Frankish or Ottoman place names marked on the map, such as Didimotychon or Mystras - notable Byzantine fortified cities, Bodonitza or Vostitza - Slavic settlements on older settings and seats of important Frankish baronies, Scutari - the Ottoman Asiatic harbour of Constantinople, or Tripolitza, the Ottoman capital of Morea. The names of mountains, rivers, lakes and seas also ancient geographical terminology. The reader of the map could locate the medieval and modern place names by using the separate list of place name concordance, with its reference numbers on the map.
The place names on the map were given in a Hellenised Latin form. An interesting feature is the parallel use of Greek lettering for the names of countries, regions and tribes and some seas, as well as for the title in the 1545 Venice edition by Vavassore (Απάσης Ελλάδος Περιγραφή). The Greek fount used in the surviving early Italian editions of the map (Vavassore 1545 and Rome 1552) was Cervini 1 majuscule.
The 1545 Basel edition of the map has a strong pictorial element. His marking of the physical relief and forests adds realism to the representation, chiaroscuro suggests the third dimension, and for cities, fortresses and smaller settlements he uses a richly varied iconography. The seas are embellished with ships, sea monsters and mythological scenes, which add to the theatricality of the enterprise. On the contrary, the 1552 Rome edition differs from the Basel editions in its less elaborate ornamentation and, more particularly, in the standardization of the cartographic signs. The marking of the physical relief and forests is less varied and more homogenized, while there is an obvious effort to standardize the signalisation for the various settlements. Though with considerable variations in their dimensions, we can distinguish four types of symbols indicating villages, fortresses and towns, according to their importance: a single tower for the smaller ones and a complex of towers (from two to four) surrounded by walls for the greater ones.
Of all the cities on the map only two are represented by special vignettes: "Byzantion - Constantinopolis" and Athens, the two major cultural and political centres of classical and late antiquity. The two imaginary views aim at rendering schematically the ancient aspect of the towns: Byzantium is represented as a walled town with the cathedral of Saint Sophia in its centre. Athens, the principal city on the map, is depicted with the Acropolis in its centre, with its harbour, Piraeus, and the Long Walls surrounding them, an impressive vignette covering a large part of Attica. Troy, being the sole settlement on the map to be depicted as a ruin, gives us a hint as to the lower chronological limit. For Herodotus and all the Greek historians, the Trojan War marked the starting point of History, though the illustration could be an allusion to the genealogical myth of Rome with the emigration of Aeneas and the foundation of the city, celebrated by Virgil. At the other end, the beginning of the fourth century A.D., when the capital of the Roman Empire was moved to Byzantium (the sole settlement on the map 11
marked with a double ("ancient" and "modern") appellation: Byzantion / Constantinopolis), seems to be the terminal point.
On Sophianos\'s map we can discern some rare attempts to indicate monuments of Greek and Roman antiquity. The sign used for this purpose is standardized and refers rather to a Roman than to a Greek monument. These are the two sacred centres of the Greek world, Delos and Delphi (where two temples are shown, one labelled "Delphi" and another labelled "Pythia") and, quite surprisingly, three sanctuaries dedicated to Diana, one at the Asiatic end of Bosporus, another on the island of Euboea and a third at Vravron in Attica. The treatment of the Action area is of specific interest. There is shown the sanctuary of Apollo Actios as Strabo describes it, on the woody slopes of a hill, while next to it is depicted a burning altar. This exceptional pictorial allusion on the map indicates Octavian\'s victory over the joint forces of Antonius, Cleopatra and the Greeks and the resulting final unification of the Greek East under Roman rule.
The database “Greek Cartography: the Documents” includes the cartographic work of Greek mapmakers and Greek publishers of maps and cartographic material from the 15th century to 1820. The database contains manuscript and printed maps, atlases and isolarii. The works are either independent either included in geographical, historical or religious editions. Special attention is given to the printing history of the Greek mapmakers’ production. It is a product of the Research Project “Geographical Culture and History of Cartography” supervised by Dr. George Tolias, Research Director INR/NHRF.
Institute Of Neohellenic Research/NHRF
George Tolias
Cartography
